geografia

Lakolit to intruzja magmy o kopulastym kształcie, która powstaje, gdy magma wciska się między warstwy skał osadowych, wypychając je ku górze. • Kształt: Od dołu płaski, od góry wypukły – przypomina soczewkę lub grzyb.

• Rozmiar: Średni – większy niż dajka, ale mniejszy niż batolit. • Powstanie: Magma nie przebija się na powierzchnię, tylko „rozpycha” warstwy skał nad sobą. • Występowanie: Często w górach – np. Góry Henry’ego w USA.

Dajka to wąska, pionowa (lub stromo nachylona) intruzja magmowa, która przecina istniejące warstwy skalne. • Kształt: Wąska i długa, jak ściana – może mieć kilka metrów grubości i ciągnąć się na wiele kilometrów.

Powstanie: Magma przecina warstwy skał wzdłuż pęknięć lub szczelin. • Cechy szczególne: Może być widoczna na powierzchni jako ciemniejszy pas skały przecinający inne skały. • Występowanie: Powszechne w wielu rejonach wulkanicznych.

Batolit to ogromna masa magmy, która zastygła głęboko pod powierzchnią ziemi i może zajmować setki kilometrów kwadratowych. • Kształt: Nieregularny, rozległy – sięga głęboko w skorupę ziemską. • Rozmiar: Największa forma intruzji magmowej.

Powstanie: Zastygnięcie wielkich ilości magmy w skorupie, zazwyczaj w czasie formowania się gór. • Występowanie: Np. Batolit Sierra Nevada w Kalifornii.

Silla to pozioma lub prawie pozioma warstwa zastygłej magmy, która wdarła się równolegle do istniejących warstw skał (czyli nie przecina ich jak dajka). • Kształt: Cienka, płaska warstwa, przypominająca wstawioną płytę między warstwy skał.

Powstanie: Magma wnika w szczeliny między warstwami osadów, a potem tam zastyga. • Różnica względem lakolitu: Lakolit wypycha warstwy ku górze i ma wypukły kształt, a silla nie deformuje tak bardzo otaczających skał – jest cienka i płaska.

Lapolit to intruzja magmy wklęsła od góry – czyli odwrotność lakolitu. • Kształt: Odwrócona soczewka – przypomina miskę lub talerz.

Powstanie: Magma wciska się między warstwy skał, ale zamiast je wypychać, powoduje ich zapadnięcie się lub zapada się pod ich ciężarem. • Rozmiar: Zazwyczaj średni do dużego. • Ciekawostka: Lapolity są rzadziej spotykane niż lakolity.

Lodowiec szelfowy • Opis: Część lądolodu wysuwająca się na morze, unosząca się na wodzie.

Charakterystyka: Może się oderwać i tworzyć góry lodowe. • Występowanie: • Antarktyda (np. Lodowiec Rossa, Lodowiec Filchnera)

Lodowiec cyrkowy (karowy) • Opis: Mały lodowiec powstający w zagłębieniu w górze (cyrku lodowcowym).

Charakterystyka: Rzadko tworzy jęzor; często pierwszy etap tworzenia większego lodowca. • Występowanie: • Tatry • Alpy • Pireneje

3. Lodowiec piedmontowy • Opis: Powstaje, gdy kilka lodowców górskich wypływa z dolin i łączy się u podnóża gór, tworząc szeroką „czapę”.

Występowanie: • Alaska (np. lodowiec Malaspina) • Kanada

2. Lodowiec kontynentalny (lądolód) • Opis: Ogromna czapa lodu pokrywająca znaczne obszary lądu – niezależna od ukształtowania terenu.

Charakterystyka: Bardzo gruby, spłaszczony; rozlewa się na wszystkie strony. • Występowanie: • Antarktyda (największy lądolód na Ziemi) • Grenlandia

Lodowiec górski (alpejski) • Opis: Występuje w górach, w dolinach – spływa w dół zboczy jak rzeka lodu. • Charakterystyka: Ma wyraźne jęzory lodowe, może być podzielony na kilka odgałęzień.

Występowanie: • Alpy • Himalaje • Andy • Góry Skandynawskie • Kaukaz • Góry Alaska • Tien-szan

1. Strefa klimatów równikowych • Typy: • Równikowy wybitnie wilgotny – codzienne opady, brak pory suchej • Podrównikowy wilgotny i suchy – wyraźna pora sucha i deszczowa • Gdzie: Amazonia, Kongo, Indonezja

rownikowe

🌴 2. Strefa klimatów zwrotnikowych • Typy: • Zwrotnikowy suchy – pustynie (np. Sahara, Pustynia Arabska) • Zwrotnikowy wilgotny – południowo-wschodnia Azja, Floryda • Gdzie: Sahara, Meksyk, Indie, Australia

zwrotnikowe

3. Strefa klimatów podzwrotnikowych (subtropikalnych) • Typy: • Śródziemnomorski – gorące, suche lato, łagodna, deszczowa zima • Pustynny i półpustynny – np. Kalifornia, Iran • Gdzie: Basen Morza Śródziemnego, Kalifornia, Chile, Australia

subtropikalny

4. Strefa klimatów umiarkowanych • Typy: • Umiarkowany morski – łagodne zimy i chłodne lata (np. Wielka Brytania) • Umiarkowany przejściowy – Polska, zmienna pogoda

• Umiarkowany kontynentalny – mroźne zimy, gorące lata (np. Rosja) • Gdzie: Europa Środkowa, część USA, Chiny

5. Strefa klimatów okołobiegunowych • Typy: • Subpolarny (tajgi) – krótko ciepłe lato, długa zima (np. Syberia) • Polarny – bardzo zimno przez cały rok, brak lata (np. Antarktyda, Grenlandia) • Gdzie: Arktyka, Antarktyda, północna Kanada, Syberia

Klimat górski • Nie należy do żadnej strefy, bo zmienia się z wysokością nad poziomem morza – im wyżej, tym chłodniej i więcej opadów.

Zamróz to biały osad lodu powstający na powierzchniach, które ochłodziły się poniżej 0°C, gdy w powietrzu znajduje się para wodna.

Ta para skrapla się i od razu zamarza, tworząc warstwę kryształków lodu – najczęściej o wyglądzie szronu lub lodowej skorupki.

Efoliacja (odłuszczanie się skał) • Co to jest? To proces, w którym skała pęka i łuszczy się warstwami (jak cebula), zwykle na skutek zmian temperatury.

Jak to działa? W dzień skała nagrzewa się i rozszerza, w nocy się ochładza i kurczy – przez to pęka warstwami zewnętrznymi. • Gdzie występuje? W suchym, gorącym klimacie – np. na pustyniach.

Krasowienie (proces krasowy) • Co to jest? To rozpuszczanie skał wapiennych (np. wapieni, dolomitów) przez wodę zawierającą dwutlenek węgla.

Jak to działa? Woda z CO₂ staje się lekko kwaśna i rozpuszcza skałę, tworząc jaskinie, leje krasowe, szczeliny, stalaktyty itp. • Gdzie występuje? W rejonach wapiennych – np. Jura Krakowsko-Częstochowska, Tatry, Słowenia.

Uwadnianie (hydratacja) • Co to jest? To proces, w którym minerały wchłaniają wodę i zmieniają swoją strukturę chemiczną, często prowadząc do ich rozpadu.

• Jak to działa? Woda łączy się z minerałami (np. z tlenkami żelaza), tworząc związki bardziej kruche i podatne na wietrzenie.

Rozpuszczanie (rozpuszczalność minerałów) • Co to jest? To po prostu rozpuszczanie się minerałów w wodzie, bez konieczności obecności CO₂ jak w krasowieniu.

• Jak to działa? Niektóre minerały, jak sól kamienna czy gips, łatwo się rozpuszczają w czystej wodzie. • Skutek: Powstają jamy, pustki, a skały stają się słabsze i się zapadają.

to

to

efoliacja

efoliacja

krasowienie

krasowienie

uwadnianje

uwadnianie

rozpuszczanie

rozpuszczanie

Wulkan eksplozyjny (wybuchowy) Erupcja jest gwałtowna i wybuchowa – przypomina eksplozję. Wyrzuca w powietrze ogromne ilości: popiołu, gazów, kamieni (bomby wulkaniczne), lawy (ale mniej niż inne typy). Tworzy się stożek o stromych zboczach.

Dlaczego? Magma jest kwaśna (bogata w krzemionkę – SiO₂), Jest gęsta i lepka – nie wypływa swobodnie. Zatrzymuje gazy → wzrasta ciśnienie → wybuch. Przykłady: Wezuwiusz (Włochy) Mount St. Helens (USA)Etna (czasem eksplozyjna). Krakatau (Indonezja)

Wulkan efuzyjny (wylewny) 💧 Charakterystyka: • Erupcja jest spokojna, bez wybuchów. • Lawa swobodnie wypływa i rozlewa się szeroko. • Tworzy się rozległy wulkan o łagodnych stokach – tzw. tarcza wulkaniczna.

Dlaczego? • Magma jest zasadowa (zawiera mało krzemionki), • Jest rzadka i płynna, więc gazy łatwo się ulatniają. 🌍 Przykłady: • Mauna Loa i Kīlauea (Hawaje) • Islandia (np. wulkan Laki) • Wulkany w środkowej Afryce

Procesy egzogeniczne to zjawiska zachodzące na powierzchni Ziemi, które modelują ukształtowanie terenu pod wpływem czynników zewnętrznych (czyli działających z zewnątrz Ziemi).

Wietrzenie – rozpad i rozkład skał: • Fizyczne (np. przez zamarzającą wodę), • Chemiczne (np. rozpuszczanie minerałów), • Biologiczne (np. korzenie roślin rozbijające skałę).

Wietrzenie chemiczne skały i minerały rozkładają się chemicznie pod wpływem wody i substancji rozpuszczonych, takich jak dwutlenek węgla (CO₂), kwasy organiczne lub tlen. Nie chodzi tu o rozpad fizyczny skały, ale o zmianę jej składu chemicznego.

W klimacie ciepłym i wilgotnym, np. w strefie równikowej i podrównikowej. • Tam, gdzie jest dużo opadów i wysoka temperatura → chemiczne reakcje zachodzą szybciej.

wietrzenie chemiczne

Rozpuszczanie – np. sól kamienna, gips → całkowicie rozpuszczają się w wodzie. Utlenianie (oksydacja) – tlen reaguje z minerałami, np. żelazo → rdzewieje. Uwadnianie (hydratacja) – minerały chłoną wodę, zmieniając strukturę

wietrzenie fizyczne

fizyczne

wietrzenie ch emiczne

wietrzenie chemiczne

wietrzenie buologiczne

wietrzenie biologiczne

nie pasuje efoliacja

bo to proces fizyczny mechaniczny

czynniki rzezbiotworcze

rzezba terenu

Kras to zespół zjawisk geologicznych powstających w wyniku rozpuszczania skał wapiennych, gipsowych, dolomitowych itp. przez wodę. Tworzą się: Formy powierzchniowe: leje krasowe, doliny, ostańce. Formy podziemne: jaskinie, groty, wywierzyska

kras

Podsumowana kolejność działania wietrzenia: ✅ Fizyczne (mechaniczne) – przygotowuje skałę do dalszych zmian. ✅ Chemiczne – rozkłada minerały, tworzy nowe związki. ✅ Biologiczne – może zachodzić na każdym etapie, wspomaga oba powyższe.

woetrzenie fizyczne Zamróz (zamrażanie i rozmrażanie wody w szczelinach), Insolacja (rozszerzanie i kurczenie się minerałów przez zmiany temperatury), Rozpad ciśnieniowy (odpryskiwanie skał po odsłonięciu głębiej położonych warstw).