Historia pojęcia

Omów pojęcie "abdykacja".

Abdykacja to dobrowolne zrzeczenie się tronu przez monarchę. Przykład: abdykacja cara Mikołaja II w 1917 roku podczas rewolucji lutowej w Rosji.

Omów pojęcie abolicjonizm.

Abolicjonizm to ruch społeczny dążący do zniesienia niewolnictwa. Przykład: wydanie przez Abrahama Lincolna Proklamacji Emancypacji w 1863 roku podczas wojny secesyjnej, która ogłaszała wolność niewolników w zbuntowanych stanach.

Omów pojęcie abordaż.

Abordaż to sposób walki morskiej polegający na przejmowaniu wrogiego statku przez wdarcie się na jego pokład. Przykład: bitwa pod Lepanto w 1571 roku, gdzie abordaż był kluczową taktyką floty Świętej Ligi w walce z Turkami osmańskimi.

Omów pojęcie absolutum dominium.

Absolutum dominium to koncepcja władzy absolutnej monarchy, gdzie król miał pełnię władzy i nie podlegał prawu. Przykład: rządy Ludwika XIV we Francji, który uważał siebie za władcę z boskiego nadania („Państwo to ja”).

Omów pojęcie absolutyzm.

Absolutyzm to system rządów, w którym monarcha posiada nieograniczoną władzę, skupiając w swoich rękach władzę ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Przykład: panowanie Piotra I Wielkiego w Rosji, który centralizował władzę i reformował państwo.

Omów pojęcie aggiornamento.

Aggiornamento to włoskie pojęcie oznaczające "unowocześnienie" lub "odnowę", używane w kontekście reform Kościoła katolickiego. Przykład: reformy Soboru Watykańskiego II (1962–1965), które wprowadziły liturgię w językach narodowych.

Omów pojęcie agora.

Agora to centralny plac w starożytnych miastach greckich, będący miejscem zgromadzeń, handlu i życia publicznego. Przykład: agora w Atenach, gdzie odbywały się debaty polityczne i sądy.

Omów pojęcie agraryzm.

Agraryzm to ideologia społeczno-ekonomiczna, która podkreśla znaczenie rolnictwa i wiejskiego stylu życia, promując reformy na rzecz chłopów. Przykład: ruch agrarny w Polsce w XIX wieku, dążący do uwłaszczenia chłopów.

Omów pojęcie augurowie.

Augurowie to kapłani w starożytnym Rzymie, którzy zajmowali się wróżeniem na podstawie obserwacji ptaków, tzw. auguracji, oraz interpretowali wolę bogów. Przykład: augurowie byli obecni podczas ważnych wydarzeń państwowych, jak wybory czy decyzje wojenne.

Omów pojęcie ahistoryzm.

Ahistoryzm to postawa ignorująca znaczenie historii w analizie współczesnych kwestii. Przykład: rewolucja francuska 1789 roku, gdzie radykalni liderzy, jak Robespierre, odrzucali tradycje i historię, tworząc nowy porządek społeczny.

Bajońskie sumy

Potoczne określenie ogromnych, nierealnych kwot pieniędzy.

Bandosi

Chłopscy buntownicy z XVIII wiecznej Hiszpanii walczący z feudalnym uciskiem.

Banicja

Kara wygnania z kraju lub społeczności za poważne przestępstwa.

Baptyści

Protestancka wspólnota kładąca nacisk na chrzest dorosłych i autonomię wspólnot.

Baptyzm

Nurt protestantyzmu akcentujący świadomy chrzest dorosłych.

Barbakan

Okrągła budowla obronna przy bramach miejskich.

Barbarzyńcy

Ludy spoza kultury grecko-rzymskiej, uważane za prymitywne.

Barok

Styl w sztuce XVII XVIII wieku, charakteryzujący się przepychem i emocjonalnością.

Baron

Tytuł szlachecki niższej rangi.

Barykada

Tymczasowa przeszkoda wznoszona podczas walk ulicznych.

Bastion

Element fortyfikacji wystający z murów obronnych.

Bastylia

Twierdza i więzienie w Paryżu, symbol absolutyzmu.

Basza

Wysoki urzędnik w Imperium Osmańskim.

Baszta

Wieża obronna w murach miejskich.

Batalion

Jednostka wojskowa składająca się z kilku kompanii.

Bazylika

Duży kościół wyróżniający się rangą lub architekturą.

Beatyfikacja

Uznanie osoby za błogosławioną, poprzedza kanonizację.

Benedyktyni

Zakon mnichów założony przez św. Benedykta z Nursji.

Beneficjum

Nadanie majątku za pełnienie funkcji.

Berło

Symbol władzy monarszej w formie ozdobnej laski.

Bezkrólewie

Okres braku monarchy na tronie.

Bezpieka

Potoczne określenie Urzędu Bezpieczeństwa w PRL.

Bizancjum

Wschodnia część Cesarstwa Rzymskiego.

Blokada kontynentalna

Zakaz handlu z Wielką Brytanią wprowadzony przez Napoleona.

Bizonia

Połączenie stref okupacyjnych USA i Wielkiej Brytanii w Niemczech.

Blitzkrieg

Taktyka wojny błyskawicznej.

Bojarzy

Wyższa warstwa szlachty w Rosji i innych krajach wschodniosłowiańskich.

Bonapartyzm

System autorytarny wsparty na ludowym poparciu.

Bolszewizm

Ideologia komunistyczna dążąca do dyktatury proletariatu.

Bożnica

Miejsce modlitw Żydów, odpowiednik kościoła w judaizmie.

Bracia polscy

Arianie z XVI wiecznej Polski, głoszący pacyfizm i tolerancję.

Branka

Przymusowy pobór do wojska w XIX wieku.

Buddyzm

Religia dążąca do oświecenia przez wyzbycie się cierpienia.

Bulla

Dokument papieski o doniosłym znaczeniu.

Buława

Symbol władzy wojskowej lub królewskiej.

Burmistrz

Włodarz miasta odpowiedzialny za jego administrację.

Burżuazja

Klasa posiadająca środki produkcji i kapitał.

Buzdygan

Broń ręczna w formie młota, symbol władzy.

Omów pojęcie cadyk.

Cadyk to duchowy przywódca w judaizmie chasydzkim, uznawany za pośrednika między Bogiem a ludźmi, który przewodzi wspólnocie wiernych i udziela porad religijnych.

Omów pojęcie car.

Car to tytuł używany przez władców Rosji, Bułgarii i Serbii, oznaczający cesarza. W Rosji symbolizował absolutną władzę monarchy i został przyjęty w 1547 roku przez Iwana IV Groźnego.

Omów pojęcie casus belli.

Casus belli to określenie oznaczające powód lub pretekst do rozpoczęcia wojny, który strona konfliktu uznaje za usprawiedliwienie działań zbrojnych.

Omów pojęcie caudillo.

Caudillo to termin używany w krajach hiszpańskojęzycznych na określenie wodza lub dyktatora, często opartego na autorytecie wojskowym i osobistej charyzmie, który sprawował władzę autorytarną.

Omów pojęcie cech.

Cech to średniowieczna organizacja zrzeszająca rzemieślników wykonujących ten sam zawód, która regulowała produkcję, szkolenie uczniów i ceny towarów, a także dbała o interesy swoich członków.

Omów pojęcie celibat.

Celibat to dobrowolne zobowiązanie do życia w bezżenności i powstrzymania się od związków seksualnych, zwykle w celach religijnych. W Kościele katolickim jest obowiązkowy dla duchowieństwa obrządku łacińskiego.

Omów pojęcie Centrolew.

Centrolew to koalicja polskich partii centrowych i lewicowych utworzona w 1929 roku, sprzeciwiająca się autorytarnym rządom sanacji. Dążyła do przywrócenia demokracji parlamentarnej w II Rzeczypospolitej.

Omów pojęcie centuria.

Centuria to jednostka organizacyjna w armii rzymskiej, licząca początkowo 100, a później około 80 żołnierzy. Była dowodzona przez centuriona i stanowiła podstawowy element legionu.

Omów pojęcie cesarstwo.

Cesarstwo to forma monarchii, w której władzę sprawuje cesarz jako najwyższy władca, często z ambicją dominacji nad innymi państwami lub terenami. Cesarstwo często oznaczało rozległe i wielonarodowe imperium.

Omów pojęcie cezaropapizm.

Cezaropapizm to system polityczny, w którym władza świecka i duchowna są skoncentrowane w rękach jednego władcy, który pełni rolę zarówno głowy państwa, jak i najwyższego duchownego.

Omów pojęcie cezaryzm.

Cezaryzm to system polityczny, w którym władza absolutna koncentruje się w rękach jednej osoby, często w formie autorytarnej lub dyktatorskiej, która sprawuje kontrolę nad państwem i instytucjami.

Omów pojęcie cezura.

Cezura to wyraźna granica lub punkt zwrotny w historii, który oddziela dwa różne okresy, zmiany w kierunku politycznym, społecznym lub kulturowym.

Omów pojęcie chadecja.

Chadecja to polska, katolicka partia polityczna, która opowiadała się za wartościami chrześcijańskimi, społeczną nauką Kościoła i konserwatywnym podejściem do polityki. Jej przedstawiciele sprzeciwiali się komunizmowi oraz lewicowym ideologiom.

Omów pojęcie chan.

Chan to tytuł używany przez władców i dowódców wojskowych w Azji, szczególnie w Mongolii i Chinach. Chan oznacza władcę o dużej sile i autorytecie, często sprawującego rządy nad dużymi obszarami.

Omów pojęcie chanat.

Chanat to terytorium rządzone przez chana, które było formą monarchii lub państwa w Azji, zwłaszcza w Mongolii i na obszarach zajmowanych przez ludy tureckie i mongolskie.

Omów pojęcie chasydyzm.

Chasydyzm to ruch religijny w judaizmie, który powstał w XVIII wieku w Polsce. Skupiał się na mistycyzmie, osobistej pobożności, modlitwie i radości z życia. Chasydzi podkreślali znaczenie duchowego przeżywania religii i bliskości z Bogiem.

Omów pojęcie chasydzi.

Chasydzi to zwolennicy chasydyzmu, ruchu religijnego w judaizmie, który powstał w XVIII wieku. Chasydzi kładą duży nacisk na mistycyzm, osobistą pobożność, radość z religijnego życia i bliskość z Bogiem, a także na przestrzeganie tradycji żydowskich.

Omów pojęcie chłopstwo.

Chłopstwo to warstwa społeczna w tradycyjnym społeczeństwie rolniczym, zajmująca się uprawą ziemi i hodowlą zwierząt. W średniowieczu i wczesnej nowożytności chłopi byli często zależni od feudałów.

Omów pojęcie chronologia.

Chronologia to nauka zajmująca się ustalaniem kolejności wydarzeń historycznych w czasie oraz mierzeniem upływu czasu, często za pomocą kalendarzy.

Omów pojęcie chrystianizacja.

Chrystianizacja to proces przyjmowania chrześcijaństwa przez ludności i społeczeństwa, który często wiązał się z nadaniem religii dominującego statusu w danym regionie lub państwie.

Omów pojęcie chrześcijaństwo.

Chrześcijaństwo to religia monoteistyczna oparta na naukach Jezusa Chrystusa, uznająca Biblię (Stary i Nowy Testament) za świętą księgę. Jest to jedna z największych religii na świecie, z odłamami takimi jak katolicki, protestancki i prawosławny.

Omów pojęcie cichociemni.

Cichociemni to żołnierze Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie, szkoleni w Wielkiej Brytanii i skakający do Polski podczas II wojny światowej, by prowadzić działalność sabotażową, wywiadowczą i organizować opór przeciwko niemieckiemu okupantowi.

Omów pojęcie cyrkuł.

Cyrkuł to w średniowieczu i wczesnej nowożytności dokument urzędowy lub list, często wydawany przez władze kościelne, królewskie lub cesarskie, zawierający ważne zarządzenia, polecenia lub informacje.

Omów pojęcie cyrulik.

Cyrulik to rzemieślnik wykonujący zabiegi chirurgiczne, takie jak opatrywanie ran, usuwanie zębów, strzyżenie i golenie. W średniowieczu pełnili rolę medyków, choć ich działalność była ograniczona.

Omów pojęcie cyrylica.

Cyrylica to alfabet używany w krajach słowiańskich i wschodnioeuropejskich, stworzony w IX wieku przez Cyryla i Metodego, którzy przetłumaczyli Biblię na starocerkiewno-słowiański.

Cystersi

zakon benedyktyński założony w 1098 roku w Citeaux we Francji, dążący do odnowy duchowości benedyktyńskiej, kładący nacisk na życie modlitewne, pracę fizyczną i ubóstwo.

Cytadela

forteca lub zamek wojskowy, położony w centralnej części miasta lub twierdzy, służący jako punkt obrony w przypadku ataku.

Cywilizacja

złożony system społeczny obejmujący rozwiniętą kulturę, gospodarkę, religię, technologię, politykę i inne aspekty życia społecznego.

Czartyści

członkowie ruchu politycznego i społecznego w Wielkiej Brytanii w XIX wieku, domagający się reform politycznych, w tym powszechnego prawa wyborczego i tajnego głosowania.

Czarownice

kobiety oskarżane o uprawianie czarów, kontakt z siłami nadprzyrodzonymi, magicznymi lub demonicznymi w średniowieczu i wczesnej nowożytności.

Czekista

członek radzieckich służb bezpieczeństwa, zwłaszcza funkcjonariusz Czeka, GPU lub NKWD, odpowiedzialny za walkę z opozycją polityczną i represje.

Czeladnik

rzemieślnik, który ukończył naukę zawodu i pracował w warsztacie pod okiem mistrza, ale jeszcze nie miał pełnych uprawnień do prowadzenia własnej działalności.

Czeladź

grupa osób zatrudnionych w warsztacie rzemieślniczym lub gospodarstwie, w tym czeladników, uczniów oraz służby, pracujących pod nadzorem mistrza lub właściciela.

Cześnik

tytuł nadawany osobom pełniącym funkcje dworskie w Polsce, odpowiedzialnym za organizowanie posiłków, napojów oraz dbanie o porządek na dworze królewskim lub magnackim.

Czetnicy

żołnierze lub strażnicy pełniący funkcje obronne w Polsce w XVI–XVIII wieku, odpowiedzialni za patrolowanie granic i ochranianie miejscowości.

Dagome iudex

dokument z ok. 991 r., w którym Mieszko I oddał swoje państwo pod opiekę Stolicy Apostolskiej, opisujący granice państwa Polan.

Dalajlama

tytuł duchowego i politycznego przywódcy Tybetańczyków, uważanego za reinkarnację bodhisattwy współczucia (Awalokiteśwary).

Danina

obowiązkowe świadczenie w postaci pieniędzy, towarów lub usług, narzucone przez władcę lub państwo na poddanych, najczęściej w zamian za ochronę.

Darwinizm

teoria ewolucji opracowana przez Karola Darwina, zakładająca ewolucję gatunków przez dobór naturalny, gdzie organizmy najlepiej przystosowane mają większe szanse na przeżycie.

Dąbrowszczacy

polscy ochotnicy walczący w Brygadach Międzynarodowych podczas hiszpańskiej wojny domowej (1936–1939) po stronie republikanów.

Defenestracja

akt wyrzucenia osoby przez okno, często jako forma protestu politycznego lub zemsty, szczególnie związany z wydarzeniami historycznymi w Czechach.

Deifikacja

proces uznawania człowieka za bóstwo lub przypisywania mu boskich cech, szczególnie stosowany wobec władców w starożytności.

Deizm

pogląd filozoficzno religijny uznający istnienie Boga jako stwórcy świata, który jednak nie ingeruje w jego dalsze funkcjonowanie.

Dekabryści

rosyjscy oficerowie, którzy w grudniu 1825 r. zorganizowali nieudane powstanie przeciwko carowi Mikołajowi I, domagając się zniesienia absolutyzmu i reform ustrojowych.

Deklaracja

oficjalne oświadczenie wyrażające stanowisko lub zobowiązanie w ważnej sprawie, często dotyczące polityki lub prawa.

Dekolonizacja

proces uwalniania się kolonii od dominacji państw kolonialnych i uzyskiwania niepodległości.

Dekomunizacja

proces usuwania elementów związanych z reżimem komunistycznym po jego upadku.

Dekret

akt normatywny wydany przez najwyższą władzę wykonawczą, mający moc prawną.

Delfin

tytuł nadawany dziedzicowi tronu we Francji.

Demagog

osoba manipulująca emocjami i uprzedzeniami ludzi dla zdobycia poparcia.

Demarkacyjna linia

granica oddzielająca dwa obszary, szczególnie polityczne lub militarne.

Demilitaryzacja

proces usuwania lub ograniczania sił zbrojnych z określonego obszaru.

Demokracja

system rządów, w którym władza pochodzi od obywateli.

Demy

starożytne greckie jednostki administracyjne, odpowiedniki współczesnych gmin.

Denazyfikacja

proces usuwania wpływów nazizmu po II wojnie światowej.

Deportacja

przymusowe wysiedlenie lub wywóz osób z jednego terytorium na inne.

Desant

operacja wojskowa polegająca na szybkim wkroczeniu sił zbrojnych na terytorium nieprzyjaciela.

Despota

władca rządzący absolutnie, często tyranicznie.

Despotyzm

system rządów, gdzie władza jest skoncentrowana w rękach jednego władcy.

Detronizacja

usunięcie władcy z tronu.

Diadochowie

dowódcy wojskowi walczący o kontrolę nad imperium Aleksandra Wielkiego po jego śmierci.

Diaspora

rozproszenie ludności poza ich ojczyste terytorium.

Diggerzy

ruch społeczny w XVII-wiecznej Anglii dążący do radykalnych zmian społecznych.

Dionizje

starożytne greckie święta poświęcone Dionizosowi.

Dogmat

zasada uznawana za absolutnie prawdziwą, szczególnie w religii.

Domena

dziedzina wiedzy lub aktywności.

Dominat

okres w historii Cesarstwa Rzymskiego, gdzie cesarz miał niemal absolutną władzę.

Dominikanie

zakon katolicki założony przez św. Dominika.

Dominium

władzę lub własność ziemską, szczególnie w kontekście feudalnym.

Donacja

darowizna lub przekazanie czegoś na własność.

Doża

tytuł najwyższego urzędnika w Wenecji.

Drang nach Osten

niemiecka ekspansja terytorialna na wschód.

Duma

historyczne zgromadzenie przedstawicieli szlachty lub organ ustawodawczy w Rosji.

Dyktator

władca sprawujący absolutną władzę, często w wyniku zamachu stanu.

Dynastia

rodzina królewska lub książęca sprawująca władzę przez pokolenia.

Dyrektoriat

rząd kolegialny, składający się z kilku osób.

Dysydenci

osoby sprzeciwiające się oficjalnej ideologii lub polityce.

Dywizja

jednostka wojskowa składająca się z kilku brygad.

Dyzunici

członkowie kościołów, szczególnie w kontekście Kościoła prawosławnego.

Edykt

Edykt to akt prawny wydany przez władcę lub organ władzy, mający moc obowiązującą w całym państwie.

Efeb

Efeb to młody obywatel Aten w wieku 18 20 lat, odbywający obowiązkowe szkolenie wojskowe i obywatelskie, przygotowujące do pełnienia ról w życiu publicznym.

Eforowie

Eforowie to kolegialny organ władzy w starożytnej Sparcie, składający się z pięciu urzędników wybieranych na rok, kontrolujących działania królów i administracji.

Egalitaryzm

Egalitaryzm to ideologia dążąca do równości wszystkich ludzi pod względem praw, szans i warunków życia.

Egiptologia

Egiptologia to nauka zajmująca się badaniem cywilizacji starożytnego Egiptu, jej języka, kultury, historii i sztuki.

Egzekucja praw i dóbr

Egzekucja praw i dóbr to proces przymusowego wprowadzenia w życie uchwał sejmowych w Rzeczypospolitej Obojga Narodów, mający na celu odzyskanie królewszczyzn i zwiększenie dochodów państwa.

Ekonom

Ekonom to zarządca majątku ziemskiego, odpowiedzialny za organizację pracy chłopów, nadzór nad uprawami i pobieranie czynszów.

Ekshumacja

Ekshumacja to wydobycie zwłok lub szczątków ludzkich z miejsca pochówku w celu przeprowadzenia badań, identyfikacji lub przeniesienia.

Ekskomunika

Ekskomunika to kara kościelna polegająca na wykluczeniu osoby z udziału w życiu sakramentalnym i wspólnocie Kościoła za ciężkie przewinienia.

Ekspansjonizm

Ekspansjonizm to polityka polegająca na dążeniu do powiększenia terytorium państwa poprzez podbój, kolonizację lub inne formy dominacji.

Eksterminacja

Eksterminacja to systematyczne i masowe niszczenie określonych grup ludzi, najczęściej z powodu ich rasy, religii czy przynależności etnicznej.

Ekumenizm

Ekumenizm to ruch dążący do jedności różnych kościołów chrześcijańskich poprzez dialog i współpracę, pomimo różnic wyznaniowych.

Ekwici

Ekwici to rzymscy jeźdźcy, początkowo członkowie elitarnej grupy wojskowej, a później także bogaci obywatele pełniący funkcje publiczne i administracyjne.

Elekcja wolna

Elekcja wolna to wybory, w których uczestnicy mają pełną swobodę wyboru swoich przedstawicieli bez przymusu ani nacisków.

Elekcja

Elekcja to proces wyboru osoby na określone stanowisko lub urząd, zazwyczaj przez głosowanie.

Elekt

Elekt to osoba wybrana na jakieś stanowisko, ale jeszcze nieobjęta władzą, oczekująca na formalne objęcie urzędu.

Elektor

Elektor to osoba uprawniona do głosowania w wyborach, zwłaszcza w wyborze monarchy lub innego ważnego urzędnika.

Emancypacja

Emancypacja to proces uzyskiwania praw i wolności przez grupy społeczne lub jednostki, które były wcześniej dyskryminowane lub ograniczone w swoich prawach.

Emancypantka

Emancypantka to kobieta walcząca o równość praw i emancypację, szczególnie w kontekście uzyskiwania praw wyborczych i równouprawnienia.

Embargo

Embargo to zakaz lub ograniczenie handlu z określonym państwem, zazwyczaj w celu wywarcia presji politycznej lub ekonomicznej.

Emigracja

Emigracja to proces opuszczania własnego kraju w celu osiedlenia się w innym państwie.

Emisariusz

Emisariusz to osoba wysłana w celu tajnego przekazywania informacji lub wykonywania tajnych zadań.

Empiryzm

Empiryzm to kierunek filozoficzny, który głosi, że wiedza pochodzi głównie z doświadczenia i zmysłowego postrzegania świata.

Encyklika

Encyklika to list papieski adresowany do biskupów, kapłanów i wiernych Kościoła katolickiego, zawierający nauki i stanowiska papieża w kwestiach religijnych, moralnych lub społecznych.

Encyklopedyści

Encyklopedyści to osoby zajmujące się tworzeniem lub opracowywaniem encyklopedii, zbiorów wiedzy obejmujących różne dziedziny nauki i kultury.

Endecja

Endecja to polska partia polityczna, formalnie znana jako Narodowa Demokracja, założona pod koniec XIX wieku, która promowała idee nacjonalistyczne, antysocjalistyczne i antydemokratyczne.

Enigma

Enigma to niemiecka maszyna szyfrująca używana podczas II wojny światowej do szyfrowania wiadomości wojskowych.

Entente Cordiale

Entente Cordiale to porozumienie zawarte w 1904 roku między Wielką Brytanią a Francją, mające na celu rozwiązanie sporów kolonialnych i zbliżenie obu krajów w obliczu rosnącego zagrożenia ze strony Niemiec.

Epigoni

Epigoni to naśladowcy, uczniowie lub spadkobiercy twórców wielkich dzieł, którzy kontynuują ich dzieło, ale często w sposób mniej oryginalny i mniej wybitny.

Epikureizm

Epikureizm to filozofia oparta na naukach Epikura, która głosi, że celem życia jest osiągnięcie przyjemności i unikanie cierpienia poprzez rozwagę, umiar i rozumne podejście do przyjemności.

Epoka

Epoka to określony okres w historii, który wyróżnia się specyficznymi cechami politycznymi, społecznymi, kulturalnymi lub technologicznymi.

Etatyzm

Etatyzm to doktryna polityczna, która zakłada silną rolę państwa w gospodarce i życiu społecznym, w tym interwencję państwową w procesy rynkowe i kontrolę nad kluczowymi branżami.

Exodus

Exodus to masowa ucieczka lub migracja ludzi z jednego miejsca do innego, często z powodu prześladowań, wojen lub kryzysów.

Era

Era to dłuższy okres w historii, który jest wyznaczony przez istotne zmiany lub wydarzenia, mające duży wpływ na dzieje ludzkości.

Fabrykant

właściciel fabryki w XIX i na początku XX wieku, zajmujący się przemysłem włókienniczym, metalowym lub chemicznym, będący przedstawicielem burżuazji przemysłowej.

Fakt historyczny

zdarzenie lub zjawisko z przeszłości, które miało miejsce i jest potwierdzone źródłami historycznymi.

Faktoria

osada handlowa zakładana przez kupców w celu wymiany towarów z ludnością lokalną, zwykle zlokalizowana na szlakach handlowych.

Falanga

zwarty szyk bojowy piechoty stosowany w starożytnej Grecji, szczególnie przez hoplitów, zapewniający ochronę i skuteczność w walce.

Falanster

samowystarczalna wspólnota produkcyjno-mieszkalna, zaprojektowana przez Charles’a Fouriera, oparta na współpracy, równości i wspólnym podziale dóbr.

Familia

stronnictwo magnackie w XVIII wiecznej Polsce, kierowane przez rody Czartoryskich i Poniatowskich, dążące do wzmocnienia władzy królewskiej.

Faraon

tytuł władcy starożytnego Egiptu, uważanego za boskiego monarchę i pośrednika między ludźmi a bogami.

Faszyzm

totalitarna ideologia i system polityczny rozwinięty we Włoszech w XX wieku, głoszący kult państwa, przywódcy, militaryzm i nacjonalizm.

Fatwa

oficjalna opinia prawna wydawana przez uczonego islamu w sprawach dotyczących prawa islamskiego.

Federaliści

zwolennicy silnej centralnej władzy w ramach federacji państw, którzy w Stanach Zjednoczonych popierali ratyfikację Konstytucji USA.

Feudalizm

system społeczno-ekonomiczny dominujący w średniowiecznej Europie, oparty na hierarchii zależności między królem, wasalami i chłopami.

Fideizm

pogląd filozoficzny, który twierdzi, że wiara religijna jest niezależna od rozumu i nie wymaga dowodów.

Filomaci

członkowie tajnego stowarzyszenia młodzieży polskiej, które powstało w 1817 roku w Wilnie, dążący do niepodległości Polski.

Finlandyzacja

proces, w którym państwo zachowuje neutralność i dostosowuje politykę do interesów silniejszego sąsiada, wywodzący się z polityki Finlandii wobec ZSRR po II wojnie światowej.

Folwark

duże gospodarstwo rolne, gdzie dominowała produkcja towarowa, często z wykorzystaniem pracy chłopów pańszczyźnianych, charakterystyczne dla gospodarki feudalnej.

Fort

umocniona budowla wojskowa, służąca do obrony przed atakami, wyposażona w wały ziemne, mury i fosy.

Forum

plac publiczny w starożytnym Rzymie, pełniący rolę centrum życia społecznego, politycznego i handlowego.

Fosa

szeroki, głęboki rów, często wypełniony wodą, otaczający umocnienia obronne, takie jak zamki czy fortece.

Franciszkanie

zakon katolicki założony przez św. Franciszka z Asyżu, wyróżniający się ubóstwem, pokorą i oddaniem służbie ubogim oraz głoszeniu Ewangelii.

Fresk

technika malarska polegająca na nanoszeniu pigmentów na świeżo nałożony tynk, dzięki czemu farby wnikają w ścianę i stają się jej integralną częścią.

Fronda

seria powstań i zamachów przeciwko władzy absolutnej Ludwika XIV we Francji, wynikająca z oporu szlachty i części duchowieństwa wobec centralizacji władzy królewskiej.

Futuryzm

ruch artystyczny i literacki z początku XX wieku, koncentrujący się na wychwalaniu nowoczesności, technologii i przemian społecznych, odrzucający tradycję.

Galernik

osoba zmuszona do pracy na galerach, często jako kara za przestępstwa.

Galicja

historyczna kraina w Europie Środkowej, która w XVIII wieku została podzielona między Austrię, Polskę i Rosję.

Gallikanizm

ruch w Kościele katolickim, który dążył do ograniczenia władzy papieża na rzecz niezależności kościoła francuskiego.

Gaullizm

ideologia polityczna związana z Charles'em de Gaulle'em, oparta na silnym, niezależnym państwie francuskim.

Genealogia

nauka zajmująca się badaniem pochodzenia ludzi, ich rodzinnych więzi oraz historii rodów.

Generacja

grupa ludzi urodzonych w zbliżonym czasie, kształtowana przez podobne wydarzenia historyczne, społeczne i kulturowe.

Generalissimus

najwyższy stopień wojskowy, nadawany wyjątkowym dowódcom za wybitne zasługi.

Generalne Gubernatorstwo

jednostka administracyjna utworzona przez III Rzeszę na okupowanych terenach Polski po kampanii wrześniowej w 1939 roku.

Geopolityka

nauka badająca wpływ czynników geograficznych na politykę państw i relacje międzynarodowe.

Germanizacja

proces narzucania języka, kultury i obyczajów niemieckich ludności innego pochodzenia.

Geruzja

rada starszych w starożytnej Sparcie, która pełniła funkcje doradcze, ustawodawcze i sądownicze.

Gestapo

tajna policja III Rzeszy, odpowiedzialna za ściganie przeciwników politycznych i przeprowadzanie represji.

Getto

wydzielona część miasta, w której przymusowo osiedlano określone grupy ludności, najczęściej Żydów.

Gildia

średniowieczna organizacja rzemieślnicza lub kupiecka, zrzeszająca osoby wykonujące ten sam zawód.

Gilotyna

urządzenie do wykonywania egzekucji przez ścięcie głowy, wynalezione w XVIII wieku.

Glejt

dokument wydany przez władze, który zapewniał ochronę, swobodę podróży lub inne prawa.

Gotyk

styl architektoniczny, który rozwinął się w Europie w XII wieku i trwał do XVI wieku.

Graf

struktura używana w historii do przedstawiania zależności politycznych i sojuszy.

Grekokatolik

osoba wyznająca greckokatolicką formę chrześcijaństwa, uznającą papieża za głowę Kościoła.

Grodzisko

osada obronna, zazwyczaj wzniesiona na wzgórzu lub otoczona wałami ziemnymi, używana w średniowieczu.

Gruba kreska

symboliczne oddzielenie przeszłości od teraźniejszości w Polsce po 1989 roku.

Gubernator

osoba pełniąca funkcję najwyższego przedstawiciela władzy wykonawczej w jednostkach administracyjnych.

Gubernia

jednostka administracyjna w państwach carskich, zarządzana przez gubernatora.

GUŁ-ag

system obozów pracy przymusowej w ZSRR, funkcjonujący w latach 1919–1956.

Gwarkowie

osoby zajmujące się wydobywaniem węgla kamiennego w kopalniach, głównie na Śląsku.

Gwiazda Dawida

symbol składający się z dwóch nakładających się na siebie trójkątów, symbol judaizmu.

Hajdamak

ukraiński chłop-partyzant, który brał udział w powstaniach przeciwko polskim magnatom.

Hakata

historyczna dzielnica Fukoku, w Japonii, znana z portów i handlu.

Hanza

średniowieczny związek miast handlowych, głównie nadbałtyckich i północnomorskich.

Haracz

regularne, przymusowe płatności nakładane przez władcę lub grupę zbrojną na podbity lud.

Haskala

oświecenie żydowskie, ruch intelektualny i kulturalny mający na celu modernizację i integrację Żydów w społeczeństwach europejskich.

Hegemonia

dominacja jednej grupy społecznej lub państwa nad innymi, oparta na sile, wpływie i ideologii.

Hellenizacja

proces rozpowszechniania kultury greckiej na innych obszarach.

Hellenizm

okres w historii starożytnego świata po śmierci Aleksandra Wielkiego, charakteryzujący się syntezą kultury greckiej z kulturami wschodnimi.

Herb

symbol rodziny, miasta lub państwa.

Heretycy

osoby głoszące poglądy sprzeczne z oficjalną doktryną religijną.

Herezja

pogląd religijny sprzeczny z oficjalną doktryną.

Hetman

najwyższy dowódca wojskowy w dawnej Rzeczypospolitej.

Hieroglify

starożytny system pisma składający się z obrazków reprezentujących słowa lub dźwięki.

Hinduizm

religia pochodząca z Indii, charakteryzująca się wiarą w wielu bogów i reinkarnację.

Historia

nauka zajmująca się badaniem przeszłości ludzkości.

Historiografia

naukowe badanie i pisanie historii.

Historiozofia

filozofia historii.

Historyzm

pogląd, że wydarzenia historyczne są uwarunkowane przez czas i miejsce.

Hiszpanka

pandemia grypy, która miała miejsce na początku XX wieku.

Hitleryzm

ideologia i praktyki polityczne nazistowskich Niemiec pod rządami Adolfa Hitlera, charakteryzujące się ekstremizmem nacjonalistycznym, rasizmem i autorytaryzmem.

Holokaust

systematyczne, państwowo zorganizowane masowe mordowanie Żydów i innych grup przez nazistowskie Niemcy.

Hołd lenny

akt złożenia przysięgi wierności przez wasala wobec swojego seniora.

Hoplita

ciężkozbrojny piechur w starożytnej Grecji.

Hrabstwo

jednostka administracyjna w niektórych krajach, np. w Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych.

Hugenoci

francuscy protestanci, głównie kalwiniści, XVI-XVIII wieku.

Humanizm

ruch intelektualny i kulturalny, który podkreślał wartość człowieka i jego potencjał.

Husarz

ciężkozbrojny kawalerzysta, stanowiący elitę wojska polskiego w XVI-XVIII wieku.

Husytyzm

ruch religijny i społeczny w XV-wiecznej Czechach, sprzeciwiający się Kościołowi katolickiemu.

Idy marcowe

termin odnoszący się do zabójstwa Juliusza Cezara w starożytnym Rzymie.

Igrzyska

zawody sportowe o charakterze rywalizacji.

Igrzyska olimpijskie

cykliczne, międzynarodowe zawody sportowe.

Ikona

święty obraz w religii prawosławnej.

Ikonoklazm

ruch potępiający i niszczący ikony religijne.

Ikonostas

monumentalna ściana ikon w cerkwiach prawosławnych.

Imam

przywódca religijny w islamie.

Immunitet

zwolnienie z podatków i innych obowiązków wobec państwa.

Imperializm

polityka ekspansji i dominacji jednego państwa nad innymi.

Imperium

rozległe państwo, zazwyczaj zróżnicowane etnicznie i kulturowo, rządzone przez jednego władcę lub elitę.

Imprimatur

zgoda kościelnego urzędu na publikację dzieła.

Indeks ksiąg zakazanych

katalog książek zabronionych do czytania przez katolików.

Indoktrynacja

proces systematycznego i celowego kształtowania przekonań i postaw jednostki.

Industrializacja

proces rozwoju przemysłu, charakteryzujący się wzrostem produkcji i zastosowaniem maszyn.

Infamia

hańba i utrata dobrego imienia.

Infant

dziecko w pierwszym roku życia.

Inflanty

historyczny region na wschodzie Europy, obejmujący tereny dzisiejszej Łotwy i Estonii.

Inkorporacja

włączenie czegoś do większej całości.

Inkwizycja

kościelny trybunał mający na celu zwalczanie herezji.

Insurekcja

powstanie zbrojne przeciwko władzy.

Inteligencja

zdolność uczenia się, rozumowania, rozwiązywania problemów i adaptacji do nowych sytuacji.

Internacjonalizm

współpraca i wzajemne oddziaływanie między narodami.

Interregnum

okres między panowaniem dwóch władców.

Interrex

okres tymczasowego rządu w starożytnym Rzymie, gdy nie było urzędującego króla.

Inwestytura

nadanie urzędu kościelnego przez władcę świeckiego.

Irygacja

nawadnianie pól uprawnych.

Irredenta

terytorium zamieszkiwane przez ludność o tej samej narodowości, co w państwie sąsiednim, ale należące do innego państwa.

Islam

monoteistyczna religia, której wyznawcy wierzą w Allaha i proroka Mahometa.

Izolacjonizm

polityka unikania zaangażowania w sprawy międzynarodowe.

Jahwe

imię Boga w tradycji judaistycznej, oznaczające "Ten, który jest" lub "Ja jestem, który jestem".

Jakobini

członkowie radykalnego ugrupowania politycznego we Francji podczas rewolucji francuskiej, dążący do wprowadzenia republiki i likwidacji monarchii.

Janczarowie

żołnierze elitarnych oddziałów wojskowych Imperium Osmańskiego, początkowo rekrutowani z chrześcijańskich dzieci.

Jarmark

targ lub festyn odbywający się cyklicznie, gdzie kupcy sprzedawali towary, a ludzie spotykali się na zabawach i rozrywkach.

Jarłyk

dokument wydawany przez władców mongolskich, potwierdzający prawo do sprawowania władzy na podległych terytoriach.

Jasyr

termin oznaczający ludzi wziętych do niewoli, zwłaszcza podczas wojen z Turkami, Tatarami czy Tatarami Krymskimi.

Jezuici

członkowie zakonu jezuitów, założonego przez Ignacego Loyolę, dążącego do odnowy Kościoła katolickiego poprzez edukację i misje.

Joannici

członkowie Zakonu Świętego Jana Jerozolimskiego, znanego również jako Zakon Maltański, zajmującego się opieką nad pielgrzymami i obroną chrześcijańskich terytoriów.

Józefinizm

reforma państwowa i kościelna wprowadzona przez Józefa II Habsburga, polegająca na centralizacji władzy i ograniczeniu wpływów Kościoła.

Judaizm

religia monoteistyczna, której wyznawcy wierzą w jednego Boga - Jahwe, opierając się na naukach zawartych w Biblii hebrajskiej, szczególnie w Torze.

Junak

młody żołnierz, szczególnie w kontekście harcerstwa lub służby wojskowej.

Junkrzy

przedstawiciele szlachty niemieckiej, szczególnie w Prusach, posiadający ziemię i pełniący funkcje wojskowe.

Junta

grupa osób, zazwyczaj wojskowych, która przejmuje władzę w państwie w wyniku zamachu stanu.

Jurydyka

jednostka administracyjna w miastach w Rzeczypospolitej Obojga Narodów, wydzielona część miasta zamieszkiwana przez osoby posiadające specjalne przywileje.

Jurysdykcja

uprawnienie organu władzy publicznej do rozstrzygania spraw i wydawania decyzji w określonym zakresie, terytorium lub dziedzinie.

Juwenalia

coroczne święto organizowane przez studentów, zazwyczaj w formie festiwalu, obejmujące wydarzenia kulturalne, artystyczne i rozrywkowe.

kabała

Zbiór mistycznych i ezoterycznych tekstów i tradycji żydowskich.

kacerstwo

Herezja, czyli odstępstwo od oficjalnych doktryn religijnych.

kadet

Student szkoły wojskowej.

kahał

Żydowska gmina miejska, posiadająca autonomię w sprawach wewnętrznych.

kalifat

System polityczny i religijny w islamie, gdzie kalif jest głową państwa i religijnym przywódcą muzułmanów.

kaliszanie

Zwolennicy utrzymania politycznego status quo, jakie powstało po kongresie wiedeńskim (1815), i utrzymania autonomii Królestwa Polskiego.

kalwinizm

Odłam protestantyzmu, który podkreślał suwerenność Boga i predestynację.

kanclerz

Najwyższy urzędnik rządowy w niektórych krajach.

kampania

Zorganizowana akcja mająca na celu osiągnięcie określonego celu, np. politycznego lub militarnego.

kanonik

Duchowny w Kościele katolickim, członek kapituły katedralnej lub kolegiackiej.

kanonizacja

Oficjalne uznanie przez Kościół katolicki świętości danej osoby.

kapitalizm

System gospodarczy oparty na własności prywatnej środków produkcji i wolnym rynku.

kapituła

Zgromadzenie osób duchownych, np. w katedrze.

karbonariusze

Tajne stowarzyszenie rewolucyjne we Włoszech na początku XIX wieku.

kardynał

Wysoki rangą duchowny w Kościele katolickim.

kasta

Grupa społeczna o ustalonym statusie, dziedziczonym z pokolenia na pokolenie.

kasztelan

Urzędnik królewski zarządzający zamkiem i okolicą.

katakumby

Podziemne korytarze i komory, często używane jako miejsca pochówku.

katolicyzm

Główny nurt chrześcijaństwa, skupiony wokół papieża w Watykanie.

katorżnik

Skazaniec na ciężkie prace przymusowe.

kedyw

Tytuł władcy w starożytnym Egipcie.

kibuce

Rodzaj izraelskich osad rolniczych o charakterze kolektywnym.

kirkut

Cmentarz żydowski.

klątwa

Wyłączenie kogoś ze społeczności kościelnej.

klerykalizm

System polityczny, w którym Kościół katolicki ma znaczący wpływ na państwo.

kniaź

Książę, władca w średniowiecznej Rusi.

kohorta

Grupa ludzi urodzonych w tym samym okresie, zwykle w tym samym roku.

kolaboracja

Współpraca, zazwyczaj z wrogiem.

kolczuga

Rodzaj średniowiecznej zbroi wykonanej z metalowych pierścieni.

kolektywizacja

Przymusowe łączenie indywidualnych gospodarstw rolnych w większe, kolektywne jednostki.

kolonat

System zależności osobistej chłopów od właściciela ziemskiego w późnym cesarstwie rzymskim.

kolonia

Terytorium zamieszkałe przez osadników z innego państwa.

kolonializm

System polityczny i ekonomiczny, w którym silniejsze państwo kontroluje i eksploatuje słabsze.

kołchoz

Kolektywne gospodarstwo rolne w ZSRR.

kombatant

Uczestnik działań wojennych.

Kominform

Komunistyczna Informacyjna Biuro, organizacja propagandowa państw komunistycznych.

Komintern

Międzynarodowa organizacja komunistyczna założona przez ZSRR.

komornicy

Urzędnicy sądowi egzekwujący wyroki sądowe, historycznie pełniący rolę pośredników między sądem a dłużnikiem.

kompania handlowa

Prywatna firma handlowa, zazwyczaj posiadająca monopol lub przywileje handlowe od władcy.

komtur

Dowódca zakonnego zamku krzyżackiego.

komuna

System społeczno-gospodarczy oparty na własności zbiorowej środków produkcji.

konfederacja

Luźne porozumienie między państwami lub grupami, zazwyczaj w celu obrony wspólnych interesów.

konfident

Osoba udzielająca poufnych informacji.

konfucjanizm

System filozoficzny i religijny z Chin, kładący nacisk na moralność, hierarchię społeczną i harmonię.

koniunktura

Okres względnego dobrobytu gospodarczego.

konkordat

Umowa między państwem a Kościołem katolickim.

konkwista

Podbój terytorium i ludności przez siłę militarną.

konspiracja

Tajne działania mające na celu obalenie władzy lub osiągnięcie innego celu.

konstytucja

Ustawa zasadnicza regulująca ustrój państwa.

konsul

Urzędnik dyplomatyczny najwyższego rzędu.

kontrreformacja

Ruch w Kościele katolickim mający na celu przeciwdziałanie reformacji.

kontrrewolucja

Ruch mający na celu obalenie rewolucji i przywrócenie poprzedniego porządku.

kontrybucja

Płatność nałożona na przegrane państwo po wojnie.

kontusz

Tradycyjny strój szlachecki w Polsce.

Konwent

Zebranie, zgromadzenie osób.

konwokacja

Zgromadzenie stanów Rzeczypospolitej Obojga Narodów.

Koran

Święta księga islamu.

Korona

Nakrycie głowy, symbol władzy królewskiej lub cesarskiej.

koronacja

Uroczysty obrzęd nadania władzy królewskiej.

kosmopolityzm

Przekonanie, że wszyscy ludzie należą do jednej wspólnoty.

kościuszkowcy

Zwolennicy insurekcji kościuszkowskiej.

Kreole

Urodzeni w Ameryce Łacińskiej i na południu USA biały potomek kolonizatorów i emigrantów europejskich.

Kresy

Wschodnie tereny Rzeczypospolitej Obojga Narodów, utracone w wyniku rozbiorów.

król

Władca, zazwyczaj dziedziczny, sprawujący władzę nad królestwem.

królestwo

Forma państwa, którym rządzi król lub królowa.

królewszczyzny

Ziemie bezpośrednio zarządzane przez króla, stanowiące jego własność i źródło dochodów.

krucjaty

Seria wypraw zbrojnych chrześcijan do Ziemi Świętej.

krużganek

Zadaszony przechodni ganek, zazwyczaj przy budynku kościelnym.

krzyżowcy

Uczestnicy wypraw krzyżowych do Ziemi Świętej.

krypta

Podziemna komora, najczęściej w kościele, przeznaczona do pochówku.

książę

Mężczyzna o wysokim statusie społecznym, zazwyczaj syn lub potomek monarchy.

księstwo

Obszar rządzony przez księcia.

kultura

Zbiór wspólnych wartości, przekonań, norm i praktyk społecznych danej grupy ludzi.

Kulturkampf

Konflikt między państwem niemieckim a Kościołem katolickim w XIX wieku.

kułak

Zamożny chłop w Rosji, który posiadał więcej ziemi niż przeciętny rolnik.

kwestor

Urzędnik odpowiedzialny za finanse publiczne w starożytnym Rzymie.